Kjo është përgjigjja e Bjarke Ingels, me titull “Problemet shqiptare më bëjnë të mendoj”, botuar sot në Politiken, si përgjigje ndaj artikullit të më parshëm të Politiken që kritikonte arkitektin për korrupsion në projektin e Teatrit Kombëtar.
Nëntitulli i artikullit është: “Një dramë politike në lidhje me prishjen e një ndërtese fashiste në kryeqytetin e Shqipërisë, më bëri të reflektoj se çfarë roli mund dhe duhet të luajmë ne si arkitektë në botën që ndihmojmë t’i japim formë. Alba Mborja e përktheu dhe përgatiti për botim për Exit News
***
Në kopertinën e Politiken pashë një fotografi të forcave të policisë shqiptare, me veshje speciale, që shkelmonin një protestues nën titullin: “Ata po luftojnë për ndërtesën e Bjarke Ingelsit.”
Për të qenë pak më të saktë, ishte një foto e protestuesve të mbledhur pasi ndërtesa që kishte shërbyer si Teatër Kombëtar nga viti 1991 deri në vitin 2018 ishte shkatërruar nga bashkia e Tiranës.
Artikulli e portretizon Shqipërinë dhe shqiptarët me korrupsion të lartë dhe prandaj BIG dhe unë duhet të ndjeheshim jo shumë mirë për t’u përfshirë në një vend të tillë.
Lexuesve u lihet të vlerësojnë, pa sqaruar paraprakisht thelbin, kontekstin politik dhe atë të biznesit të kësaj çështjeje, duke nënkuptuar se BIG mund të ketë bërë diçka të gabuar—mbase të paligjshme—dhe imorale.
Së pari, do të doja të sqaroja se kam një kompani të menaxhuar profesionalisht, drejtuar nga njerëz të ndershëm dhe me integritet, të cilët bëjnë atë që munden për të filtruar klientët me të cilët punojmë, përfshi mbështetjen e mundshme përmes kanaleve të Ministrisë së Punëve të Jashtme, të cilën e kërkuam gjithashtu në këtë rast.
Së dyti, më duhet të pranoj se në një farë mënyre mund ta kuptoj pse gazetari mendon atë që mendon për shqiptarët, edhe pse kjo mund të duket arrogante dhe ksenofobe.
Gazetari mendon se une kurrë nuk kam vizituar Shqipërinë më parë—unë arrita në Shqipëri për herë të parë në pranverën e vitit 2011.
Si shumë të tjerë, nuk dija pothuajse asgjë për vendin. Një vend i ish-komunist që kishte qenë në izolim të plotë pas ndarjes nga Bashkimi Sovjetik në vitet 1960-të dhe ishte ende një nga vendet më të varfra në Evropë. Aq shumë i dobët ishte vendi sa skenat e filmit ‘Borat’, i cili duhej të përfaqësonte Kazakistanin, në të vërtetë u filmuan në Shqipëri.
Më pas erdhën burrat e egër të filmit ‘Taken’—djemtë e vrazhdë që vazhdojnë të rrëmbejnë vajzën e Liam Neesonit.
Por kohët e fundit, diçka interesante po ndodhte në Tiranë. Artistë të ndryshëm, përfshi Olafur Eliasson, Ann Edholm, Dominique Gonzalez-Foerster dhe Franz Ackermann, ishin ftuar të dekoronin qytetin e shkatërruar në përpjekje për të krijuar një rinovim alternativ urban.
Projektet e shtrenjta dhe të komplikuara të zhvillimit nuk mund të përballoheshin, kështu që kryebashkiaku i ri social-liberal i qytetit, Edi Rama, një artist figurativ, zbuloi se mund ta sillte transformimin me një kovë me bojë dhe kreativitet. Ishte radikale dhe freskuese.
Ne u ftuam në një konkurs për të projektuar xhaminë e qytetit dhe një muze të tolerancës fetare. Pjesëmarrës në konkurs ishin Zaha Hadid dhe studioja holandeze e projektimit Search.
Ideja ishte t’i jepej besimit mysliman një prani e qartë në peizazhin urban të kryeqytetit shqiptar në harmoni me krishterimin dhe judaizmin.
Pas rënies së komunizmit, njerizit ishin ndërgjegjësuar për pozicionin unik të Shqipërisë, midis veriut e jugut dhe lindjes e perëndimit.
Një kulturë që mund të integrojë disa nga fetë kryesore është diçka unike në Evropën e përshkallëzimit të polarizimit etnik dhe kulturor. Muzeu dukej se ishte gjëja e duhur dhe një tjetër nismë e guximshme dhe radikale e kryetarit të bashkisë Edi Rama.
Sikurse pritej, Tirana është një qytet që ndeshet me sfida financiare. Shumica e rrugëve janë të paasfaltuara. Sheshi qendror Skënderbej ishte një rrethrrotullim i mërzitshëm. Por në mes të varfërisë ekonomike, mbizotëronte optimizmi.
Përfaqësuesit e Bashkisë ishin të rinj, në të njëzetat. Ata i raportonin direkt kryebashkiakut. Mund ta ndjeje se ata shihnin një mundësi të vërtetë për të projektuar të ardhmen e qytetit, me anë të nismave dhe përpjekjeve të tyre. Ishte frymëzuese.
Ne e fituam konkursin. U ndeshëm me një afat shumë të ngushtë, një buxhet ndërtimi mikroskopik dhe një tarifë për arkitektin thuajse tragji-komike. Por ne e ndiemë se diçka po ndodhte këtu, për të bërë diçka me zemër, të cilën ia kemi borxh rinisë shqiptare.
Gjithsesi zgjedhjet bashkiake ishin pranë. Qeveria e vendit është e Partisë Demokratike të djathtë, ndërsa Edi Rama është i Partisë Socialiste. Në numërimin e parë, Partia Socialiste fiton me 10 vota. Qeveria shpall një rinumërim, dhe më pas kandidati i krahut të djathtë fitoi me 84 vota. Ajo shkakton demonstrime të dhunshme dhe trazira, të cilat zgjasin disa javë.
Adminitrata e re e djathtë bashkiake e anullon projektin. Nuk do të ketë muze të tolerancës fetare. Do ketë një xhami me arkitekturën tradicionale, me kupola dhe minare, në vend të modeleve tona.
Eshtë e jashtëzakonshme sa e dhunshme mund të jetë ndonjëherë një demokraci e re, por është, gjithashtu, e kuptueshme që liritë e reja politike të merren me një pasion krejtësisht tjetër nga ai që ne njohim në Danimarkë, ku shpesh i marrim ato për të mirëqena.
U ndjeva shumë keq (por disi i lehtësuar) që kontributi ynë për rindërtimin e shtet-kombit të Shqipërisë kishte mbaruar para se të fillonte.
Në vitin 2013, unë mora një ftesë nga Edi Rama. Ai ishtë rikthyer në politikën shqiptare – tani si kryeministër. Së bashku me kuratorin Hans Ulrich Obrist, ai më ftoi në një simpozium, ku unë, së bashku me një numër artistësh vendas dhe ndërkombëtarë—shkrimtarë, njerëz të kinematografisë dhe arkitektë—ishim të ftuar të jepnim ide për zhvillimin e ardhshëm të Shqipërisë.
Tre vjet më vonë ne u ftuam përsëri në Tiranë. Këtë herë mikpritësi ishte një kryebashkiak i ri socialist i Tiranës, Erion Veliaj. Ata folën për planet e shumta që kanë për qytetin dhe na nxitën të konsiderojmë disa nga mundësitë që tani janë në rrugë të mbarë për t’u realizuar. Ata janë në procesin e rigjallërimit të qendrës së shkatërruar të qytetit.
Kishin plane për një stadium. Një treg. Kulla të reja për zyra dhe strehim.
Dhe afër sheshit, do të jetë një teatër i ri kombëtar.
Projekti planifikohet të kryhet në të ashtuquajturën PPP—një partneritet publik-privat—ku një zhvillues privat merr përsipër të kryejë një projekt dhe ta vërë atë në dispozicion të shërbimit publik përkundrejt një qiraje apo pagese fikse të dakorduar.
Një formë e prokurimit që shpesh përdoret në Danimarkë.
Sheshi Skënderbej po rinovohej nga arkitektët e talentuar belgë të 51N4E. Puna po vonohej nga demonstratat e dhunshme të organizuara nga opozita politike.
Por, pavarësisht kundërshtimit, sheshi është përfunduar sot si një hapësirë tepër e rëndësishme dhe popullore e qytetit dhe e ka shndërruar kryeqytetin në një hapësirë magjike. Ai u nominua për Çmimin Evropian të Arkitekturës Mies van der Rohe Award, çmimi më i lartë arkitekturor që kemi në Evropë.
Edhe pse sheshi u rilind përmes konflikteve të ashpra, është e qartë për të gjithë sot se fituesi i këtyre përplasjeve është jeta urbane e Tiranës.
Gjatë vizitës sonë, ne takuam njerëz nga Fusha sh.p.k.—kontraktori vendor që ishte duke kryer punimet në Sheshin Skënderbej.
Ramë dakord të bëhemi bashkë për një nga projektet e ardhshme publike.
Në vjeshtën e vitit 2017, ne nënshkruam një kontratë me Fushën për të projektuar teatrin si pjesë e një kompleksi me funksione të ndryshme urbane.
Ne bëmë një tur në ndërtesën ekzistuese të teatrit. Asaj i mungonte një skenë dhe një kullë skenike. Ajo nuk kishte skena anësore. Nuk ishte e përshtatshme për teatrin sepse as nuk është projektuar për atë qëllim.
Në fakt, ajo është konecptuar për argëtim nga ushtarët fashistë, kur Shqipëria ishte e pushtuar nga Italia e Musolinit, midis viteve 1939 dhe 1943.
Ndërtesa nuk është klasifikuar si ndërtesë e mbrojtur dhe nuk ishte e mbrojtur.
As unë dhe as kolegët e mi nuk jemi ekspertë të arkitekturës fashiste, por me ndërtesat historike nuk mund të jesh kurrë i sigurt, kështu që ne përgatisim dy sugjerime të ndryshme projekt-skicash për një teatër të ri: një që ruan ndërtesën ekzistuese dhe një ndërtesë nga zero.
Ndërtesa ekzistuese ishte jashtëzakonisht e ngushtë, vetëm 12 metra e gjerë, aspak e mjaftueshme për një skenë të përshtatshme teatrale. Skena duhet të jetë së paku tre herë më e gjerë.
Ne gjetëm një zgjidhje radikale për këtë problem të pazgjidhshëm. Duke e ngritur skenën mbi ndërtesën e vjetër, barrakat e ushtarëve, mund të përfshijmë gjithë infrastrukturën ndihmëse teatrale, si një kryq tre-dimensional i mbjellë në kompleksin ekzistues.
Një sistem kartezian koordinativ i teknikës skenike. Duket krejtësisht e çmendur. E gabuar— ose gjeniale.
Për propozimin e dytë, ne skicuam një teatër që shtrihet në të gjithë hapësirën e truallit, në mënyrë që të marrim përfitimin maksimal për funksionimin e teatrit.
Ndërtesa në formë kryqi është e hapur në pjesën veriore, kështu që kalimtarët mund të shohin përgatitjet për shfaqjet që vihen në skenë — sikur të kishin hapur kapakun e radiatorit të ‘motorit’ të teatrit.
Në jug, holli dhe dy skena eksperimentale hapen në drejtim të parkut të Galerisë Kombëtare.
Salla e madhe e teatrit krijon një urë mes pjesës së përparme dhe të pasme për të formuar një hapësirë që shikon nga rruga dhe përkulet për të krijuar një amfiteatër të hapur në tarracën e ndërtesës.
Dy fasadat e hapura tregojnë jetën e brendshme si një kukull përballë qytetit. Dy fasadat e mbyllura ngrihen si një portal që vazhdon në lagjen ngjitur, si një simotër shqiptare e Stærekassen në Kopenhagen.
Në fillim të pranverës 2018, ne u ftuam në Tiranë për t’i paraqitur mendimet tona qytetit. Ne na u tha që duhet të harrojmë barrakat e vjetra, sepse ato kurrë nuk kanë pasur ndonjë rëndësi arkitekturore ose historike; dhe duhet të përqendroniom të gjithë energjinë në krijimin e një skene kombëtare shqiptare që është e denjë për artet interpretuese. Dhe kështu bëmë.
Drejtori i Teatrit Kombëtar, Hervin Culi, dhe regjisori Altin Basha dhanë një kontribut të vecantë.
Gjatë dy viteve në vijim, projekti u zhvillua në bashkëpunim me përfaqësues të teatrit, dhë në fund 101 nga 103 artistët interpretues të Teatrit Kombëtar u bashkuan në një kërkesë për të ndërtuar Teatrin e ri Kombëtar. Një skenë e re kombëtare po merr formë.
Në fund të vitit 2019, Fusha sh.p.k. fiton tenderin publik. Për ta bërë më ekonomike, Fusha shtrëngoi kërkesat për madhësinë e projektit të përgjithshëm.
Ne ramë dakord që BIG do të përqendrohet në projektin e teatrit dhe një arkitekt lokal të projektojë ndërtesat e tjera të zhvillimit të zonës përqark.
Në shkurt të vitit 2020, Fusha arrin në përfundimin se ata nuk mund ta përfundojnë projektin, dhe Bashkia vendos të zbatojë projektin tonë me qeverinë si ndërtues.
Në maj të vitit 2020, zbuluam se ndërtesa e vjetër është rrënuar.
Këtë javë lexoj në Politiken se unë jam pjesë e një rasti të ri korruptiv.
Në kohën e këtij shkrimi, ne nuk kemi ende kontratë me bashkinë. Por kemi ende besim. Ne kemi projektuar një teatër që do të jetë një skenë kombëtare radikalisht transparente dhe tërheqëse për publikun. Një ndërtesë e papërpunuar dhe e thjeshtë që mund të vendosë kuadrin për dramën moderne shqiptare.
Nuk është një rast i pasurimit të BIG: do të na kushtojë shumë, pasi pagat daneze tejkalojnë shumë ato që mund të paguajnë një ndërtues publik shqiptar.
Për këtë fakt ne nuk jemi vlerësuar fare: deri më tani, në Politiken kam parë vetëm akuza për nxitje të “dhunës dhe korrupsionit”. Përkundrazi, ky është një rast që është pjesë e një transformimi të mirëpritur dhe të domosdoshëm të kryeqytetit të Shqipërisë, i cili mund të sigurojë një standard për jetën urbane dhe kulturore për shumë prej shqiptarëve që kam njohur në vitet e fundit.
Tani ata po janë në procesin e pranimit në BE.
Nuk kanë arritur ende atje. Por, të rinjtë shqiptarë që kam takuar janë plot ëndrra dhe ide që mund të kontribuojnë në një Evropë më të pasur kulturore dhe më të larmishme.
