Një prolog Sirian
Onufrit të XXII, çmimi artistik ndërkombëtar që mbahet çdo vit, i quajtur sipas piktorit të shekullit të gjashtëmbëdhjetë, njihet si një nga kujtesat e fundit të rrugëtimit të shkurtër të Edi Ramës si Ministër i Kulturës në fillimet e karrierës së tij politike; përfaqëson një punë nga Helidon Xhixha, me emrin “Ajsberg”.
“Ajsbergu” ishte pjesë e pavijonit sirian tek Bienalja e Venecias e vitit 2015. Nga atëherë e deri më sot, Siria është zhytur në një luftë të përgjakshme në të cilën “fuqi” të ndryshme botërore testojnë etjen për gjak përmbi trupat e njerëzve të pafajshëm. Pavijoni Sirian, i financuar kryesisht nga Italia, dështoi thellësisht t’i përgjigjej kësaj situate historike.
Në fakt, një lloji i caktuar arti reagon ndaj dhunës politike e ushtarake me burracakëri dhe neveri, si në rastin e kuratorit të pavilionit, Duccio Trombadori, i cili u tregua mjaftueshëm pervers, kur deklaroi se “Qëllimi këtu është që të tregojmë se ndërkohë që politika dhe historia janë përçarëse, arti jo”. Disa çaste pasi ai mbylli fjalimin, një ylber i shndrritshëm u shfaq mbi Aleppo.
Gjithsesi, shkurtimisht, farsa prej çeliku të pandryshkur e Anish Kapoor, e cila nuk është as pjesë e ekspozitës, ka përfunduar tashmë në posterin e Onufrit. Kjo nuk ka asnjë lidhje me këtë shfaqe dhe nuk mund të përdoret si reklamim për shfaqjen.
Frigoriferi në katin e dytë
Ndryshe nga edicionet e mëparshme, Onufri i këtij viti u mbajt në katin e dytë të Galerisë Kombëtare të Arteve, në vend që të ekspozohej në hapësirën e katit të parë ku mbahen ekspozitat e përkohshme. Në vetvete kjo duhet të jetë një arsye për tu gëzuar. Kjo hapësirë në fillim u përdor për ikonat e konfiskuara të Ministrisë së Punëve të Brendshme, të cilat po degjeneronin nga lagështira dhe pluhuri; e më pas si ekspozé për propagandën shtetërore për rikualifikimin urban, e në fund ju rikthye shfaqjes së artit bashkëkohorë, siç ka qenë një herë e një kohë.
Shumë shpejt, kuptova përse ajsbergu i Xhixhës, një punë e cila nuk është pjesë e kësaj ekspozite, qëndronte në poster. Hapësira ishte e ftohtë akull, një frigorifer i artit, ku gardianët e muzeut kërruseshin pranë ngrohëseve të vogla, të veshur nën disa shtresa pulovrash e palltosh. Ndërkaq, kondicionerët elegant e të mirë-financuar të Qendrës për Komunikim e Dialog, po fryjnë një fllad të lehtë mbi Flaka Halitin, punët e Jakup Ferrit, Leonard Qylafit, ndërsa të tjerët po përjetojnë mësymjen e epokës së re të akullit- gjatë pritjes së etur të ruajtjes së tyre në klimën arktike të Galerisë Kombëtare, e cila s’ është asgjë veçse një godinë e braktisur dhe e falimentuar.
Vdekja e Onufrit
Interesi për ta kthyer Onufrin në çmimin e Artit Ndërkombëtar ka vite që orvatet. Pas rëndësisë së tij fillestare në skenën artistike shqiptare në fund të viteve nëntëdhjetë e në fillim të viteve dymijë, qeverisja e çmimit gjatë qeverisë Berisha, i kaloi pikturës dhe kufomave të bezdisshme të korridoreve të akademisë së arteve. Rëndësia e tij humbi peshë. Me ardhjen e Edi Ramës, u rikthye shpresa se çmimi i artit do të merrte një shtysë të re si dhe do të rifitonte rëndësinë e mëparshme. Por fatkeqësisht, vetë egomania e tij e pashërueshme dhe mungesa e vizionit të Ministrisë së Kulturës, e shtynë Onufrin, ngadalë, drejt zhdukjes. Instalimi i këtij viti, ishte vetë kënga vajtuese e funeralit të tij.
Ndërkohë që spektaklet propaganduese të maskuara dobët, njoftohen javë më parë; Facebook-u dhe Twitter-i shtetëror, qëndruan tejet të heshtur rreth Onufrit deri një ditë përpara hapjes, duke zgjedhur mënyrën e thjeshtë të kopjimit të fjalimit të pakuptimtë të konferencës së shtypit nga drejtori i Galerisë. Mungonte deliri personal dhe jo-entuziast i Kumbaros. Gjithashtu edhe diarrea verbale e transmetuar live, nga Rama.
Asgjë.
Pra, me kaq kujdes dhe vemendje shtetërore, bën mirë që ky event të jetë e pakta skandaloz!
Gjithçkaja, e flakur së bashkë.
Edicioni i këtij viti, i kuruar nga Fani Zguro, quhet “Stranger than Kindness”. Ai i është kushtuar autorit shqiptar Mitrush Kuteli, i njohur më së shumti për librin e tij “Tregime të moçme shqiptare”. Titulli i ekspozitës vjen prej këngës eponime nga Nick Cave and the Bad Seeds. I lexova vargjet. Lexova librin. Pashë ekspozitën. Por nuk gjeta lidhje…pra mbase mungesa e ndonjë lidhjeje të prekshme mes punëve është vetë tema e ekspozitës? Një gjest anti-kuratorial?
Hapja, poshtë shkallëve deri në katin e dytë, paraqet pirgun e videove të printuara në letër nga Yllka Gjollesha, si edhe videot e shumta me ekran të ndarë në dysh, nga Khaled Hafez. Duket sikur hapja po përpiqet të tematizojë pikërisht këtë (po mundohem të qëndroj sa më pozitiv). Por një kat më sipër, gjithçka përmbyset. Në lidhje me ngjyrën, pikturat e mëdha, të zbardhura, foto-realiste dhe të përmbysura të Leonard Qylafit (i cili do të përfaqësojë Shqipërinë në Bienalen e ardhshme të Venecias), punimet e dorës shumëngjyrëshe të Jakup Ferrit, dhe vizatimet e Guri Bulovarit, ndajnë mes njëra-tjetrës një lëkundje të veçantë, edhe pse tematikisht dhe teknikisht ato mbeten krejtësisht të ndryshme prej njëra-tjetrës.
Ndërkohë që veprat e shkëputura të Qylafit i referohen një sulmi e paradave ushtarake, vepra e Ferrit shpreh ngrohtësinë dhe aspektet shtëpiake të jetës famlijare. Të vjen vërtetë të kridhesh në perdet e tij.
Veprat naive të Bulovarit mund t’i vijnë më afër se çdokush, “homazhit” të Kutelit, me anë të ndërthurjes së muzikës, kërcimit si edhe citimet e Mozartit dhe Stravinsky-t, Flauber-it dhe Lasgush Poradecit. Gjithashtu, ajo është vepra më prekëse dhe mbresëlënëse në të gjithë ekspozitën. Të vendosura sëbashku në një kolazh gjigand e imagjinar, ato kanë një ndikim dërrmues dhe e lënë dikë të shtangur para tyre.
Arsyeja se pse ato kanë këtë ndikim, i cili në një kontekst tjetër mund të mungojë, është sepse është e vetmja punë në të gjithë ekspozitën, e cila kërkon të të përfshijë, tregon një histori dhe e bën këtë pa u penguar nga “ekspozita” anemike dhe e vdekur që e rrethon. Sepse Bulovarit, thjesht nuk i bëhet vonë. Ai nuk ka lidhje me asgjë të cilën kjo ekspozitë pretendon se përfaqëson: arti “ndërkombëtar”, institucionet, çmimet, politika dështake shtetërore, galeri arti në degradim, artistë të inatosur… Është tërësisht i paprekur nga e gjithë kjo. Dhe kjo është ajo që e bën kaq të fuqishëm.
Nëse Onufri është vërtetë një “konkurs”, fituesi i tij i vërtetë mundet dhe duhet të jetë Guri Bulovari, një 80 vjeçar, apasionant i vetë-mësuar i muzikës nga fshati i Linit. Kur ai mbërriti në Tiranë për të instaluar veprën e tij, ishte padyshim ekspozita e tij e parë në kryeqytet, e kësisoj, ai bleu një violinë. Ai nuk mund ta luaj atë, por do të mësojë.
Të tjera histori janë më të vështira për tu vënë në pah. Kolazhet dhe copëzat e prera nga Pablo Helguera, të cilat tematizojnë në mënyrë të pacaktuar, traktin vokal dhe lëvizjet e trupit, kanë aftësinë për t’i folur Bulovarit. Por a i bëhet vonë Bulovarit t’ju kthejë përgjigje?
Dy nga pjesët më të lira që Helidon Xhixha mund të gjente në studion e tij, të cilat ngjajnë me disa nga stukturat e fotografive të Steve Piccolos, nuk mjaftojnë për të themeluar një bashkëbisedim?
Ekspozita bie mëtej, teksa i hedhim një sy punimeve më pak të shfaqura. Në mënyrë të pashpjegueshme, dy dhoma të tëra dhe një pjesë muri, janë mbushur me piktura të “herëta” nga Klodian Pasku. U shtanga, përpara një dhome krejtësisht të errët, dedikuar një video-instalacioni me tre kanale nga Ilir Lluka, i cili, si shumë punë studentore përcaktonin gjininë e tyre: “Poezi Audiovizive, Surrealizëm, Psikologjike.” Puna, e titulluar “Më në brendësi” ishte një video e lirë meditimi nga YouTube, e cila pretendonte të përçonte ndjesinë e një mitre dhe seksualitetit femëror. Shumë e thellë dhe “psikologjike”.
Përse duhet t’ja dedikosh një dhomë të tërë një artisti të vetëm me punë mediokre? Ndërkohë që një tjetër dhomë e errët tregon më shumë se njëzet(!) video, një prej të cilave afërsisht zgjat një orë, të renditura sipas rregullit alfabetik. Në momentin që ke përfunduar së vëzhguari videot, je i ngrirë në karrigen tënde. Pashë pjesë nga vepra e fundit e artit/aktivizmit të Bert, e cila bënte fjalë për lagjen Isola të Milanos; ishte shumë ftohtë për të vazhduar me ekspozitën
Në përgjithësi
Mbase puna që përfaqëson më mirë edicionin e këtij viti, qëndrimin e qeverisë, dhe pritjen e tij nga komuniteti artistik, ishte “Nuk mund të më bëhej më pak vonë” nga Ergin Zaloshnja.
Duhet ta ndizja vetë projektorin, dhe të zgjidhja nga USB-ja e futur, imazhin që duhej të shfaqej (mesa duket as gardianëve nuk ju a ndiente). Imazhi i projektuar tregonte pesë arkivole të bardhë, të nënshkruara S.B., E.R., I.M., dhe L.B., inicialet e protagonistëve kryesor shqiptar sot. Arkivoli i fundit qëndronte pa emër- pa emër sepse kockat brenda ishin të njohura nga ta gjithë.
Teksa e lija ekspozitën pas, e vetmja gjë që mund të thuhet për Zguron, “kuratorin” (vërtetë nuk mund ta shkruaj këtë pa thojza), është se ai ka bërë një punë të neveritshme. Paçka faktit se hapësira ishte e gatshme, paçka faktit se shumë artistë paguan për transportin e punëve të tyre, paçka faktit se disa nga punët janë vërtetë të mira dhe qëndrojnë mirë bashkë, ai e çoi të gjithën dëm. Asnjë tekst. Asnjë kuptim. Asnjë asgjë. Dikush pyet veten ku mund të ketë përfunduar buxheti i vogël i dhënë nga ministria. Mbase, për të blerë të drejtat e imazhit për Ajsbergun Venecian të Xhixhas?
Në “Stranger Than Kindness”, Nick Cave këndon “Ti e përkëdhel vehten/ Dhe i bluan kockat e mia nëndhe/ Harta e dëshirës tënde/ E djegur në lëkurën tënde/ Edhe një budalla do të mund të vinte/ Disa shkallë të ndriçuara çuditshëm/ Dhe gjej një litar që varet aty/ Më e cuditshme se Mirësia.”
Por nuk ishte budalla ai që varej aty në majë të shkallëve. Në fakt, dëshmote kufomën e Onufrit – ose të paktën, arkivolin e tij.
Ekspozita Ndërkombëtare Onufri XXII- Më i Huaj se Mirësia- Mitrush Kuteli qëndroi e hapur deri më 1 Shkurt, 2017.
Shënim: Edhe pse emri i Anri Salës ndodhet në poster, ai nuk ishte pjesë e ekspozitës. Mos ju besoni gënjeshtrave të qeverisë.
